USG - skuteczne, bezbolesne i bezinwazyjne

Badania ultrasonograficzne to jeden z najważniejszych, a jednocześnie najbezpieczniejszych elementów diagnostyki i profilaktyki. Praktyczny brak przeciwwskazań oraz działań niepożądanych sprawia, że badanie może być wielokrotnie powtarzane, nawet w bardzo niewielkich odstępach. Badanie w precyzyjny sposób pomaga zdiagnozować nieprawidłowości, wykryć na wczesnym etapie zmiany nowotworowe i inne stany chorobowe. Niektóre USG, np. piersi, jąder czy badanie przezpochwowe, należy wykonywać regularnie co roku lub częściej. Inne – w zależności od potrzeby i wskazań lekarza.

USG to badanie obrazowe, wykorzystujące fale ultradźwiękowe o bardzo wysokiej częstotliwości, które odbijając się od narządów wewnętrznych pokazują prawidłowy lub patologiczny obraz tkanek i narządów – ich kształt, wielkość, ewentualne zmiany i nieprawidłowości, np.  guzy, zgrubienia, torbiele. Badanie jest bezbolesne i bezinwazyjne – fale dźwiękowe wnikają do wnętrza ludzkiego ciała, ale w przeciwieństwie do promieniowania jonizującego nie mają praktycznie żadnego wpływu na nasze zdrowie czy samopoczucie. USG można zatem wykonywać niezależnie od wieku i stanu zdrowia.

Jak to działa?

Ultradźwięki emitowane są przez specjalną głowicę, którą lekarz przykłada do badanego fragmentu odsłoniętego ciała. Skórę pacjenta smaruje się żelem, który ułatwia przewodzenie impulsów, a obraz tkanek/narządów pokazuje się na monitorze.

Jakie badania możemy wykonać? W zależności od dolegliwości, wieku pacjenta, wskazań medycznych, lekarz może zalecić wykonanie np. USG jamy brzusznej oraz badania innych narządów dokonywane przez powłoki brzuszne (badanie układu moczowego, prostaty, narządów rodnych). Przy pomocy ultrasonografu (głowicę przykłada się wtedy do szyi) można zbadać stan tarczycy, węzłów chłonnych i ślinianek. U kobiet bardzo ważnym badaniem jest USG piersi, a u mężczyzn – USG jąder. U kobiet ciężarnych zalecane jest regularne wykonywanie USG płodu przez powłoki brzuszne (minimum 3 razy w czasie trwania ciąży – taka liczba jest refundowana przez NFZ, lekarze jednak zalecają wykonanie tego badania 4 razy). Pozwala ono ocenić rozwój płodu i dostrzec na wczesnym etapie ewentualne wady genetyczne, a także oszacować ewentualne ryzyko przedwczesnego porodu.

W przypadku, gdy okulista, np. z powodu zaćmy, nie może dokładnie zbadać pacjenta przy użyciu lampy szczelinowej, wykonuje się USG oka, które jest w stanie wykazać wszelkie zmiany w siatkówce oka czy nerwie wzrokowym. Badanie wykonuje się przykładając głowicę do powiek pacjenta – żel nakłada się w tym przypadku cienką warstwą na powieki. Przy pomocy USG można zbadać większość narządów, tkanek i stawów, badanie to nie sprawdza się jednak w przypadku tkanki kostnej, która nie przepuszcza ultradźwięków. Wykonuje się natomiast USG stawów – kolanowych, łokciowych, barkowych, biodrowych, skokowych oraz nadgarstków. USG stawów pozwala ocenić ich stan w przypadku urazów, bólu, zmniejszonej ruchomości, zmian zwyrodnieniowych. Badanie stawów biodrowych jest bardzo ważne w przypadku noworodków i niemowląt – pozwala ocenić ich prawidłowy rozwój i wykryć na wczesnym etapie schorzenia i deformacje, np. dysplazję stawów biodrowych.

Specyficznym rodzajem USG jest echo serca – pozwala ono ocenić zarówno pracę serca, jak i jego budowę anatomiczną, a także przepływ krwi w przedsionkach i komorach. USG naczyniowe, czyli badanie żył i tętnic metodą Dopplera ocenia ich drożność i prędkość przepływu krwi. Oprócz badania przezskórnego, wykonuje się także USG przezpochwowe lub przezodbytnicze – na aparatach ze specjalnymi sondami. USG przezpochwowe (transwaginalne) pozwala ocenić budowę narządów rodnych, stan szyjki macicy oraz jajników, jest też pomocne w diagnostyce nieprawidłowości w budowie czy stanów chorobowych – mięśniaków, torbieli i zmian nowotworowych. Na podobnej zasadzie działa USG przezodbytnicze (transrektalne) – przy jego pomocy można zdiagnozować nieprawidłowości w obrębie odbytu i odbytnicy, wykryć zmiany nowotworowe, a także sprawdzić stan gruczołu krokowego.

Jak się przygotować

Do większości badań USG nie ma konieczności specjalnego przygotowania – wystarczy tylko zwykła dbałość o higienę i przyniesienie ze sobą wyników poprzednich badań obrazowych, a także niektórych laboratoryjnych (np. TSH w przypadku badań tarczycy). Jest jednak kilka wyjątków, np. USG jamy brzusznej czy USG dróg moczowych.Przygotowania do USG jamy brzusznej najlepiej zacząć na około dwa, trzy dni przed badaniem. Zalecana jest lekkostrawna, bogata w błonnik dieta i picie dużych ilości płynów. Wskazane jest unikanie potraw o charakterze wzdymającym, warto zrezygnować w tym czasie z picia napojów gazowanych i fermentowanych napojów mlecznych. Na badanie należy przyjść na czczo (6 godzin przed badaniem nie należy jeść, wskazane jest natomiast picie wody niegazowanej – wypełniony pęcherz ułatwia badanie). Przed badaniem wskazane jest wypróżnienie. Jeśli pacjent ma tendencję do wzdęć, w przeddzień badania warto zażyć dostępny bez recepty lek ułatwiający usuwanie gazów z przewodu pokarmowego. Przed badaniem nie należy też palić papierosów, odradza się też żucie gumy.

Ważnym elementem przygotowania do USG dróg moczowych, a także USG dróg rodnych przez powłoki brzuszne oraz USG prostaty przez powłoki brzuszne jest maksymalne wypełnienie pęcherza. W tym celu należy wypić 1 – 1,5 litra niegazowanej wody i powstrzymać się przed oddawaniem moczu. Płyny należy zacząć pić nieco ponad godzinę przed badaniem – organizm musi mieć jeszcze czas na wyprodukowanie moczu. Przed badaniem transrektalnym wskazane jest wcześniejsze wypróżnienie. Choć lekarze nie zalecają stosowania lewatyw czy środków przeczyszczających, niektórzy pacjenci decydują się na to dla własnego komfortu, jest to jednak sprawa indywidualna. Zanim natomiast przystąpimy do badania przezpochwowego, należy opróżnić pęcherz – obecność moczu w pęcherzu może wywołać dyskomfort podczas badania.

Ważne dla profilaktyki

Regularne wykonywanie przesiewowych badań USG jest bardzo ważne w profilaktyce niektórych nowotworów. Kobietom zaleca się coroczne wykonanie USG przezpochwowego oraz USG piersi (po 40. roku życia to ostatnie wskazane jest co pół roku, a co dwa lata mammografia), mężczyźni powinni natomiast przeprowadzać regularnie USG moszny i jąder, a po ukończeniu 50. roku życia wykonać USG układu moczowego z oceną prostaty. Kobiety, u których w rodzinie występowały przypadki nowotworów piersi, powinny zwracać szczególną uwagę na regularne badania USG. Ponadto warto zgłosić się na nie w przypadku zauważenia jakiegokolwiek niepokojącego objawu w obrębie piersi – zmiany wyglądu brodawek, wydzieliny, obrzęku a nawet zaczerwienienia.

Badanie można wykonywać niezależnie od dnia cyklu, lekarze zwykle jednak zalecają pierwszą połowę – szczególnie u kobiet, które w drugiej połowie cyklu doświadczają bolesności piersi. Może się jednak zdarzyć, że lekarz będzie chciał sprawdzić kondycję piersi w konkretnej fazie cyklu, wtedy poprosi o takie dostosowanie terminu badania. Do USG nie trzeba się szczególnie przygotowywać, warto jednak zrezygnować z używania antyperspirantów bezpośrednio przed badaniem – może to wpłynąć na obraz węzłów chłonnych znajdujących się pod pachami. Jeśli nie jest to pierwsze badanie, warto wziąć ze sobą poprzednie wyniki, tak samo wynik mammografii, jeśli była wykonywana.

Choć regularne przeprowadzanie USG piersi jest bardzo ważne, trzeba pamiętać, że nie zastąpi ono mammografii, jako że niektóre nowotwory mogą nie być widoczne w obrazie USG. Z kolei jednak USG pozwala czasem precyzyjniej określić charakter uwidocznionych zmian – czy np. jest to torbiel, czy zmiana nowotworowa. Najlepiej więc, aby oba badania się uzupełniały, a ich regularność powinna być zgodna ze wskazaniami dla kobiet w konkretnym wieku. Nie należy też zapominać o comiesięcznym palpacyjnym badaniu piersi – bardzo wiele przypadków nowotworów udaje się wykryć i wyleczyć we wczesnej fazie właśnie u pacjentek, które nie zaniedbują samobadania.

USG moszny i jąder pozwala wykryć wiele zmian chorobowych w okolicach jąder. Precyzyjnie obrazuje stan moszny, jąder i najądrzy, obrazuje ewentualne guzy czy torbiele, stosuje się je również w przypadku podejrzenia wodniaka jądra czy żylaków powrózka nasiennego, a także przy wszelkich stanach zapalnych czy urazach. Do badania jąder lekarz używa specjalnej sondy – innej niż do badania przez powłoki brzuszne. Także i w tym przypadku warto podkreślić, że bardzo ważnym elementem profilaktyki jest regularne, comiesięczne samobadanie jąder, którego nie powinien zaniedbywać żaden mężczyzna.

Od pierwszych chwil życia

Badania USG u noworodków i niemowląt to bardzo ważny element diagnostyki, choć oczywiście większość z nich przeprowadza się, jeśli są wyraźne przesłanki medyczne do ich wykonania. Obligatoryjnie wykonuje się tylko USG bioderek – celem badania jest szybkie wykrycie ewentualnej dysplazji stawów biodrowych, tak aby możliwe było jak najszybsze wdrożenie leczenia. Profilaktyczne USG bioderek powinno być wykonywane kilka razy u wszystkich dzieci, poczynając od 6. tygodnia życia (wtedy należy wykonać pierwsze badanie) do momentu, gdy maluszek zacznie stawiać pierwsze kroki. W przypadku USG bioderek nie jest konieczne specjalne przygotowanie. USG przezciemiączkowe, obrazujące stan tkanki mózgowej, zlecane jest w przypadku np. obecności wad wrodzonych, niskiej masy urodzeniowej, okołoporodowych wskazań do diagnostyki (tj. trudny poród czy niska punktacja Apgar), spowolnionego rozwoju. Wskazaniem jest także wcześniactwo – USG często wykonywane jest, zanim jeszcze maluszek opuści szpital lub później, na zlecenie lekarza neonatologa. USG należy wykonać także, gdy pojawią się jakieś niepokojące objawy np. neurologiczne, problemy z oddychaniem i inne nieprawidłowości, które zaniepokoją rodzica lub lekarza.

U niemowląt i dzieci, w zależności od objawów i dolegliwości, wykonuje się także USG jamy brzusznej – z oceną układu moczowego lub układu pokarmowego. Wskazaniem do badania są np. problemy z oddawaniem moczu, bóle brzucha, urazy, a w przypadku konieczności oceny układu pokarmowego – wymioty, bóle czy objawy „ostrego brzucha”. Przygotowanie do badania z oceną układu moczowego wymaga odpowiedniego nawodnienia dziecka, tak aby pęcherz moczowy był pełny. Najlepiej podać płyn około 30 minut przed badaniem – wcześniejsze podanie może skutkować tym, że dziecko zbyt wcześnie opróżni pęcherz. W przypadku oceny układu pokarmowego u niemowląt warto tak ustalić godzinę badania, żeby dziecko w miarę możliwości było na czczo lub aby był to czas dłuższej przerwy między karmieniami. U starszych dzieci wskazana jest lekkostrawna dieta na dwa dni przed badaniem, unikanie podawania pokarmów wzdymających i napojów gazowanych. Także i tu zalecane jest, aby badanie zostało wykonane, gdy mały pacjent będzie jeszcze przed śniadaniem, jeśli zdrowie dziecka na to pozwala.

Jeśli jest taka potrzeba i konkretne wskazanie medyczne, lekarz może zlecić u małego pacjenta także wykonanie pozostałych badań USG, np. badanie tarczycy, jąder, węzłów chłonnych, pozostałych stawów. Warto jednak pamiętać, że lekarz zleci badanie, jeśli pojawi się taka potrzeba, np. niepokojące objawy, po przeprowadzeniu dokładnego wywiadu z rodzicami dziecka i oględzinach małego pacjenta. Dziś wprawdzie każde badanie USG można wykonać prywatnie i „na życzenie”, jednak każda wizyta u lekarza, badanie, dotyk nieznanego sprzętu jest dla dziecka ogromnym stresem, nie warto zatem narażać go na to bez potrzeby, nawet jeśli samo badanie jest bezpieczne i nie generuje skutków ubocznych.